Nepvideo’s die nauwelijks van echt te onderscheiden zijn, duiken steeds vaker op. Dit zijn deepfakes: gemanipuleerde video's, audio of teksten die door AI zijn gecreëerd. Maar hoe ontstaan ze en wat betekent dit voor de betrouwbaarheid van informatie? Voor docenten is het essentieel om leerlingen kritisch te leren omgaan met digitale content. In deze blog ontdek je wat deepfakes zijn, welke risico’s ze met zich meebrengen, hoe je ze herkent en hoe je hier een goede les over kunt geven.

Wat zijn deepfakes?

De naam deepfake komt van ‘deep learning’ en ‘fake’. Deep learning is een vorm van kunstmatige intelligentie (AI) waarbij computers patronen herkennen en zelfstandig leren. Deepfake-technologie maakt gebruik van AI om beelden, geluiden of teksten te manipuleren en geloofwaardige nepinformatie te creëren.

Er zijn verschillende soorten deepfakes:

Beeld: Een gezicht in een video vervangen door dat van iemand anders.
Audio: Stemmen nabootsen en uitspraken creëren die nooit zijn gedaan.
Tekst: Digitale tekstberichten manipuleren of vervalsen.

Deepfake-software wordt gebruikt voor entertainment en educatie, maar ook voor desinformatie en manipulatie. Dit maakt het belangrijk dat leerlingen leren hoe ze deepfakes kunnen herkennen.

De risico’s van deepfakes

Zoals je je waarschijnlijk zelf al kunt bedenken, brengen deze deepfakes een hoop risico’s met zich mee. Allereerst wordt het lastig voor ons als mensen om met het blote oog te bepalen wat echt is en wat nep. Hierdoor krijgen we een soort standaard wantrouwen in alles wat we zien. We kunnen niet meer vertrouwen op feiten en dit leidt tot ongeloofwaardigheid van politici, media, maar ook de democratie.

Met behulp van deepfakes kun je iedereen uitspraken in de mond leggen die zij helemaal niet gedaan hebben. Je kunt je voorstellen dat dit voor de ene persoon wat grotere gevolgen heeft dan bij een ander. Er zit namelijk een verschil tussen of een deepfake wordt gemaakt ‘voor de lol’ van een acteur of dat er uitspraken in de mond van onze minister-president worden gelegd die helemaal nooit gezegd zijn. Dit laatste kan grote gevolgen hebben. Hieronder enkele risico’s die relevant zijn voor het onderwijs:

Desinformatie: Nepnieuws verspreidt zich snel en beïnvloedt de publieke opinie.
Verlies van vertrouwen: Als we niet meer kunnen onderscheiden wat echt en nep is, kan dit leiden tot wantrouwen in nieuws, politici en wetenschap.
Identiteitsfraude en cyberpesten: Deepfakes kunnen gebruikt worden om iemands reputatie te beschadigen door valse video’s of audiofragmenten te verspreiden.

Hoe herken je deepfakes?

Om bovenstaande redenen is het belangrijk dat je zelf leert hoe je het verschil tussen deepfakes en echte video’s kunt herkennen of in ieder geval je bewust bent van waar je op moet letten bij video’s.

Om te kunnen zien of iets een deepfake is of echt moet je letten op:

Visuele aanwijzingen - Visuele aanwijzingen zijn dingen in het gezicht waarop je kunt letten om te zien of het echt helemaal klopt. Is er bijvoorbeeld sprake van onnatuurlijke bewegingen van de mond? Knipperen de ogen eigenlijk wel? Beweegt de mond wel tegelijk met de rest van het gezicht? Kun je bepaalde vervaagde pixels zien in het gezicht? Zijn er nog andere opvallende bewegingen van het lichaam die niet kloppen met het gezicht?

De bron van de video - Waar iets geplaatst is en door wie het geplaatst is, is ook van belang om te achterhalen of iets echt of nep is. Een video van NOS kun je wel vanuit gaan dat deze echt is, maar een video van een onbekende afzender is vaak minder betrouwbaar. Ken je degene die de video heeft geplaatst niet? Probeer dan altijd eerst wat meer informatie te achterhalen.

Waar kun je de video nog meer vinden - Vaak zegt het feit of een video maar op één plek gedeeld is of op meerdere plekken al iets over de betrouwbaarheid van een video. Probeer dus te achterhalen of je de video op meer plekken kunt terugvinden. Zoek ook eens naar meerdere video’s over hetzelfde onderwerp als deze video. Wanneer meerdere bronnen hetzelfde vermelden dan is het ook al een stuk betrouwbaarder.

Lesgeven over deepfakes

Om deepfakes bespreekbaar te maken in de klas, kun je beginnen met recente deepfake-voorbeelden. Een goede introductie is de video van het Jeugdjournaal over deepfakes (bekijk hier). Laat leerlingen deze video bekijken en bespreek daarna de getoonde voorbeelden. Vraag hen om te analyseren welke kenmerken erop wijzen dat deze video's nep zijn. Denk hierbij aan onnatuurlijke gezichtsuitdrukkingen, vreemde knipperpatronen of een mismatch tussen audio en lipbewegingen.

Naast videoanalyse kunnen leerlingen zelf experimenteren met detectiemethoden. Laat hen kennismaken met tools zoals de Deepfake AI Scanner, waarmee ze video's kunnen uploaden en controleren op deepfake-indicatoren. Geef hen opdrachten om verschillende video's te testen en laat hen hun bevindingen delen in de klas. Wat valt op? Welke video’s worden als deepfake gedetecteerd en waarom?

Meer leren?

Binnen de leerlijn mediawijsheid van DigiReady besteden we uitgebreid aandacht aan deepfakes. We helpen leerlingen bewust en kritisch om te gaan met digitale media. Wil je direct aan de slag? Neem contact op voor een proefaccount en ontdek hoe DigiReady jouw lessen kan verrijken!